Teren polskiej Orawy, graniczącej od południa ze Słowacją, obejmuje swym zasięgiem część Kotliny Orawsko-Nowotarskiej oraz południowe stoki Beskidu Wysokiego: Pasmo Babiogórskie i część Działów Orawskich.
Początkiem powstania Orawskiego Parku Etnograficznego w Zubrzycy Górnej była darowizna dworu Moniaków dokonana w 1937 r. W wyniku starań ówczesnego konserwatora zabytków, Bohdana Tretera, ostatni spadkobiercy rodziny Moniaków, Joanna Wilczkowa i Sandor Lattyak, przekazali na rzecz Skarbu Państwa dwór z budynkami gospodarczymi. Dwór ten należał wcześniej do Mateusza Moniaka, sołtysa z Zubrzycy Górnej, który wraz z tutejszymi mieszkańcami stawał zbrojnie przeciwko protestanckim panom orawskim, chcącym narzucić swoją wiarę katolickim chłopom.

ORAWSKI PARK ETNOGRAFICZNY W ZUBRZYCY, fot. M. Klag (MIK, 1999) CC BY SA 3.0

Dwór został odnowiony w 1951 r., a cztery lata później w jego pobliżu otwarto Orawski Park Etnograficzny. Był on pierwszym muzeum typu skansenowego powstałym w powojennej Polsce. Pośród wspaniałych, starych drzew rozmieszczono tutaj budynki mieszkalne, zabudowania gospodarcze, piwnice, lamusy, karczmy oraz tartak, folusz, kuźnię i olejarnię.

Najcenniejszym obiektem skansenu jest dwór Moniaków pochodzący po części z XVII w., a częściowo z 1784 r. Wywodzi się on z lokalnego budownictwa, czyli z tzw. chałupy z wyżką. Jest większy od typowej chałupy, posiada galeryjkę na półpiętrze, a nakrywa go dach gontowy. W połaci dachu znajdują się dymniki do wyprowadzania dymu na zewnątrz, gdyż dwór jest kurny. Budynki gospodarcze usytuowane od strony północnej tworzą nieregularny czworobok. Przedstawiono w nich różne działy gospodarki orawskiej. W pobliżu zabudowań dworskich znajduje się pasieka złożona z trzynastu uli.

Oprócz dworu w skansenie zobaczyć można domy zamożnych chłopów: chałupę Franciszka Kota z Zubrzycy Górnej, zbudowaną w 1869 r., oraz budynek mieszkalny z 1839 r., kryty słomą i gontem, pochodzący z Jabłonki (teren Kotliny Orawsko-Nowotarskiej). Domy orawskich chłopów wyposażone były w sprzęty własnego wyrobu. Obok bogatych domostw znajduje się tu także chałupa biednego chłopa, która łączy pod jednym dachem część mieszkalną, złożoną z sionki, czarnej izby kurnej i świetnicy (małej izdebki opalanej z kuchni) z częścią gospodarczą. Do skansenu należy również drewniana szkoła z przełomu XIX i XX w., przeniesiona z Lipnicy Wielkiej wraz z częścią autentycznego wyposażenia.

Tekst: B. Sanocka (2008)

Licencja CC-BY-SA 3.0