Charakterystycznym elementem krajobrazu Beskidu Niskiego są łemkowskie drewniane cerkwie. W 1842 r. w Bartnem została wybudowana, na miejscu starszej, drewniana, obita i pokryta gontem cerkiew greckokatolicka pw. św. św. Kosmy i Damiana. Na przełomie XIX i XX w. w cerkwi przeprowadzono gruntowny remont (wymienione zostały podwaliny, a dolne partie słupów wieży naprawione). W 1928 r. blisko siedemdziesiąt procent mieszkańców Bartnego przeszło na prawosławie i rozpoczęło starania o powstanie prawosławnej parafii oraz budowę drugiej cerkwi – jej patronami zostali również święci Kosma i Damian.

WIEŚ ŁEMKOWSKA BARTNE, fot. M. Klag (MIK, 2003) CC BY SA 3.0

Najtragiczniejszym momentem w dziejach Łemków była przeprowadzona w 1947 r. tzw. akcja „Wisła”, kiedy to przesiedlono na zachodnie i północne ziemie Polski kilkadziesiąt tysięcy Łemków, a dwa razy więcej zmuszono do wyjazdu do ówczesnego ZSRR. Pod koniec lat 60. w cerkwi greckokatolickiej rozpoczęto prace konserwatorskie. Zrekonstruowano ogrodzenie, a otoczenie cerkwi uporządkowano. Odnowiona świątynia została przekazana pod opiekę muzeum w Bieczu, a później Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu. Dziś jest filią Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach.

Świątynia reprezentuje typ północno-zachodni: jest orientowana, o wyraźnie zaznaczającym się w bryle układzie trójdzielnym. Składa się z sanktuarium (prezbiterium) założonego na planie kwadratu, szerszej od niego kwadratowej nawy oraz założonego na planie kwadratu przedsionka. Do sanktuarium od strony północnej przylega zakrystia, a do przedsionka zachata. Nad przedsionkiem znajduje się czworoboczna wieża o ścianach pochylonych ku środkowi. Trójdzielność cerkwi akcentują w bryle budynku kopulasty hełm wieży i łamane dachy namiotowe nawy i sanktuarium, wszystkie zwieńczone pozornymi latarniami i ozdobnymi makowiczkami.

We wnętrzu warto zwrócić uwagę XVIII-wieczny barokowy ikonostas, który oddziela nawę od prezbiterium, pochodzący z 1797 r. boczny ołtarz z ikoną Ukrzyżowania oraz zabytkowe odrzwia z nieistniejącej cerkwi z Nieznajowej, na których namalowano postacie św. św. Piotra i Pawła.

Autor: Karolina Pachla-Wojciechowska, Małopolski Instytut Kultury w Krakowie (2012)

Licencja CC-BY-SA 3.0