Nowa Biała to jedyna wieś spiska położona na zachodnim brzegu rzeki Białki. Miejscowość powstała prawdopodobnie w XIV w., w wyniku akcji kolonizacyjnej węgierskiego rodu Berzewiczych, władającego wówczas tymi ziemiami. Wieś należała do klucza niedzickiego, którego właścicielami po Berzewiczych byli krótko Zapolyowie oraz Łascy, a później Horwathowie i w XIX w. Salamonowie.

ZABUDOWA WSI NOWA BIAŁA WRAZ Z REZERWATEM PRZEŁOM BIAŁKI, fot. M. Łuczak (2010) ©

Tutejsza parafia powstała zapewne pod koniec XV w. Obecny murowany, późnobarokowy kościół noszący wezwanie św. Katarzyny Aleksandryjskiej konsekrowano w 1748 r. W 1699 r. Nowa Biała dostała od cesarza Leopolda I zezwolenie na trzy jarmarki rocznie, co stawiało ją na równi z miastami.

W Nowej Białej zachował się do dziś oryginalny układ zabudowy. Założenie przestrzenne wsi, ulicowo-placowe, tworzą dwie równoległe ulice przebiegające wzdłuż osi wschód – zachód. Rozdziela je szeroki pas ziemi nazywany blychami, rozciągający się prawie na całą długość wsi. Środkiem tego pasa płynie potok łączący się z Białką.

Zabudowa wsi jest zwarta i zgrupowana wzdłuż wspomnianych dwóch długich ulic. Prostopadle do nich ułożone są wąskie, wydłużone działki. Mieszczące się na nich zagrody składają się z murowanego domu mieszkalnego, budynków inwentarskich oraz drewnianej stodoły. Na tyłach zabudowy działek biegnie ulica nazywana „poza stodołami”, służąca do celów gospodarskich. Dom mieszkalny jest ustawiony kalenicowo, czyli dłuższym bokiem do drogi, a w jego bocznej lub środkowej części znajduje się szeroki wjazd na podwórko. Od ulicy dom poprzedza mały ogródek. Na końcu podwórka są usytuowane obora, stajnia i szopa na siano, z przejazdem na dalszą część działki. Podwórko bywa czasem zabudowane z jednej strony pomieszczeniami gospodarskimi lub składowymi. Za oborą rozciąga się plac lub ogród, na końcu którego, w odległości około 60-100 m, stoi stodoła przeznaczona na składowanie słomy, z przejazdem na ulicę „poza stodołami”, biegnącą wzdłuż całej zabudowy wsi.

W centrum miejscowości znajduje się kościół, obok którego przebiega ulica prostopadła do dwóch wspomnianych. Jest to dawny szlak handlowy wiodący z Nowego Targu na Spisz.

Niedaleko wsi rozciąga się rezerwat Przełom Białki, obejmujący wspomniane na początku miejsce zmiany koryta Białki, czyli przełom rzeki. Znajduje się on pomiędzy dwiema skałami: Kramnicą (688 m n.p.m.) na prawym i Obłazową (670 m n.p.m.) na lewym brzegu rzeki. Skały te były niegdyś jednym masywem, lecz rozdzieliła je Białka, tworząc przełom o szerokości ok. 100 m. Miejsce to, wraz z otaczającym je terenem o powierzchni ok. 8.5 ha jest rezerwatem przyrody, utworzonym w 1959 r. Występują tutaj rośliny charakterystyczne dla przyrody tatrzańskiej, przeniesione z nurtem rzeki. Także pokrywające dno Białki jasne otoczaki nanoszone są z Tatr. Być może to od ich barwy wywodzi się nazwa rzeki.

Tekst: B. Sanocka (2010)

Licencja CC-BY-SA 3.0