28 lipca 1914 roku wybuchła I wojna światowa. Pierwszy rok jej trwania w Galicji Zachodniej zaznaczył się jako nieprzerwane pasmo walk pomiędzy armiami rosyjską i austro-węgierską. W listopadzie 1914 roku front zbliżył się pod sam Kraków, Rosjanie zajęli okolice Wieliczki, toczyły się boje na linii Bochnia–Tarnów, w okolicach Limanowej, Nowego Sącza, Tuchowa. W maju 1915 roku prowadzona dotąd wojna pozycyjna została przełamana przez armię austriacką zaplanowanym, decydującym atakiem w okolicach Gorlic. Zaciekłe walki przyniosły setki tysięcy ofiar. Kiedy front przesunął się dalej na Wschód w czerwcu 1915 roku, w Wiedniu zapadła decyzja o konieczności budowy cmentarzy dla pośpiesznie chowanych poległych. 3 listopada 1915 roku powołano IX Wydział Grobów Wojennych (Kriegsgräberabteilung). Obejmował on wszystkie miejsca walk armii austro-węgierskiej od Serbii poprzez Dolomity włoskie i tereny nad rzeką Piawą, Wołyń, po Karpaty Wschodnie. Galicję podzielono na trzy strefy, jedną z nich stał się krakowski Oddział Grobów Wojennych. Ten z kolei podzielono na dziesięć okręgów cmentarnych.

CMENTARZ WOJSKOWY NR 60 NA PRZEŁĘCZY MAŁASTOWSKIEJ, fot. P. Knaś (MIK, 2013) CC BY SA 3.0

Zadaniem wydziału i poszczególnych oddziałów było pochowanie poległych oraz uczczenie ich pamięci poprzez budowę całych kompleksów cmentarnych, na których wszyscy – bez względu na przynależność do armii – mieli być traktowani jako bohaterowie. Był to ewenement w dziejach ludzkości, choć po raz pierwszy z podobnym traktowaniem poległych żołnierzy można się chyba spotkać po wojnie secesyjnej w Stanach Zjednoczonych.

Dowódcą krakowskiego Oddziału Grobów Wojennych został, wówczas kapitan, Rudolf Broch, sprawny organizator i esteta, który umiejętnie dobierał sobie utalentowanych współpracowników spośród projektantów, architektów, malarzy, rysowników i rzeźbiarzy, a także inżynierów budownictwa, fotografów, ogrodników i rzemieślników. Organizowano konkursy wewnętrzne na najlepszy projekt, a także na poszczególne elementy wystroju cmentarza. Pozyskiwano grunty pod budowę, organizowano materiały – kupując bądź też przyjmując darowizny, ekshumowano zwłoki, ewidencjonowano je, zmagano się z niewielkim budżetem i szybko upływającym czasem. W rezultacie pod nadzorem Brocha powstały cmentarze o wysokim poziomie artystycznym, wybudowane w rekordowym tempie dwóch lat.

Spośród ponad 300 cmentarzy znajdujących się obecnie w granicach administracyjnych Małopolski postanowiliśmy pokazać Państwu dwa, o odmiennych wyrazach artystycznych.

Cmentarz nr 60 na Przełęczy Małastowskiej (I Okręg Cmentarny – Nowy Żmigród) założono w miejscu stanowisk bojowych z maja 1915 roku, dziś miejsce to gęsto otula las. Został on zaprojektowany przez Dušana Jurkowiča, słowackiego architekta, absolwenta wiedeńskiej Kunstgeverbeschule, powołanego do wojska na początku 1915 roku, który równocześnie sprawował opiekę nad całym I Okręgiem Cmentarnym.

Centralne miejsce na cmentarzu zajmuje drewniana budowla w kształcie kaplicy. Jej ściany pokrywa gont, szczyt wieńczy aplikacja w kształcie połączonych z sobą krzyży. Pośrodku budowli widnieje malowana płaskorzeźba Madonny z Dzieciątkiem. Choć wiele źródeł historycznych podaje, że jest to obraz malowany na szkle – taka informacja znajduje się we wspomnianym dziele Brocha i Hauptmanna – ostatnie prace konserwatorskie rewidują ten pogląd. Pod obrazem umieszczono inskrypcję w języku niemieckim autorstwa Hansa Hauptmanna. Symetrycznie rozmieszczone po obu stronach głównej alejki groby ujęte są w kamienne i betonowe obramowania. Nad nimi wznoszą się nagrobki w kształcie ażurowych krzyży. Emaliowane tabliczki z nazwiskami poległych wskazują na przynależność żołnierzy do wielu narodów wchodzących w skład monarchii. Często na krzyżach odnajdujemy zawiązane wstążki w różnorodnych barwach narodowych – to dowód, że wciąż trwa pamięć o poległych.

Jurkovič przy projektowaniu cmentarza sięgnął po drewno i kamień, surowce tradycyjnie wykorzystywane przez projektantów architektury wernakularnej, której idea zrodziła się w drugiej połowie XIX wieku w Anglii i miała wielu zwolenników także po obu stronach Karpat. Z tego samego źródła sztuki ludowej czerpał zarówno znany Polakom Witkiewicz, jak i czołowy węgierski architekt nurtu organicznego, Károly Kós.

Autor: Joanna Nowostawska-Gyalókay, Małopolski Instytut Kultury w Krakowie (2014)

Licencja CC-BY-SA 3.0