Gołkowice to wieś nieopodal Starego Sącza. Gospodarstwa ciągną się po obu stronach drogi, domy zwrócone są do ulicy ścianami szczytowymi i połączone murem, w którym mieszczą się sklepione łukiem bramy wjazdowe i bramki dla pieszych. Niektóre świeżo pobielono, inne malowniczo porastają pnączami. Wieś niepodobna do innych.

ZABUDOWA WSI GOŁKOWICE, fot. M. Klag (MIK, 2006) CC BY SA 3.0

Niedługo po pierwszym rozbiorze ziem polskich, władze austriackie rozpoczęły akcję kolonizacyjną nowo zagarniętych terenów, w tym Sądecczyzny. Planowa kolonizacja miała na celu propagowanie osiągnięć cywilizacyjnych i gospodarczych monarchii. Najpierw, za panowania Marii Teresy, dotyczyła ona głównie miast, ale z czasem przybrała na sile i w czasie rządów cesarza Józefa II objęła tereny rolnicze. Dekretem z 1781 r. cesarz określił zasady kolonizacji. Polegała ona na osadzaniu kolonistów na terenach rolniczych – dawnych ziemiach klasztornych, królewskich, folwarkach starostw i wójtostwach, oraz na udzielaniu pomocy w zagospodarowaniu roli. Akcja kolonizacyjna przebiegła gwałtownie i szybko; urzędy cesarskie nie radziły sobie z nadmiarem chętnych. Wprowadzono więc ograniczenia, a w 1785 r. wstrzymano kolonizację.

Wioski, które powstały w wyniku tejże akcji, miały charakterystyczne rozplanowanie i zabudowę. Zasiedlone głównie przez niemieckojęzycznych kolonistów miały być wzorem i przeciwwagą dla sąsiednich, polskich wiosek. Jednak koloniści zasymilowali się z miejscową ludnością, przyjmując jej język i zwyczaje. Pozostała oryginalna zabudowa.

Nowe osady na Sądecczyźnie, takie jak Gołkowice, Barcice, Biegonice-Laufendorf, Dąbrówka Niemiecka czy Stadła, były budowane wzdłuż traktu, po obu jego stronach. Poszczególne zagrody miały niemal identyczny plan i usytuowanie, a budynki wznoszono według podobnego schematu. Domy zwrócone szczytem do ulicy były na ogół parterowe, murowane, a niekiedy murowano-drewniane (tzw. pruski mur). Nakryte były dwuspadowymi dachami o poszyciu słomianym lub gontowym. Sąsiadujące domy łączył ze sobą mur z bramą wjazdową na podwórze i furtką; przy domu znajdował się również spichlerz, często piętrowy. Wewnątrz dom mieścił od strony ulicy kuchnię z piecem, izbę i komorę, a od strony podwórza – stajnię lub komórkę. Pod domami i spichlerzami znajdowały się sklepione kolebkowo piwnice. W niektórych domach zachowały się jeszcze belkowe stropy, a w okienkach spichlerzy – stare kraty z sierpowymi odchyleniami.

Tekst: B. Sanocka (2008)

Licencja CC-BY-SA 3.0