Krzeszowicka świątynia położona jest pomiędzy rynkiem miasta a pałacem Potockich, w otoczeniu drzew pobliskich parków: zdrojowego i miejskiego.

Początki parafii w Krzeszowicach sięgają XV w., a przypuszczalnie już w 1337 r. istniał tutaj kościół. Jan Długosz w Liber beneficiorum (ok. 1480) podaje, iż w 2. połowie XV w. znajdował się w Krzeszowicach drewniany kościół pod wezwaniem św. Marcina, a także folwark plebański. Świątynia służyła wiernym kilkaset lat, przechodząc kolejne remonty i rozbudowy. W roku 1829 została rozebrana, by na jej miejscu można było wznieść nowy kościół.

W 1816 r. Krzeszowice odziedziczył po swej babce Izabelli Lubomirskiej Artur Potocki, oficer i adiutant ks. Józefa Poniatowskiego. Przeniósł się on tutaj z Łańcuta na stałe, dając początek krzeszowickiej linii Potockich. Wraz z planami nowego pałacu powstał także projekt świątyni. Na zamówienie Potockiego szkice pałacu i kościoła wykonali w 1819 r. francuscy architekci Charles Percier i P.F.L. Fontaine. Jednak oba te projekty nie zostały zrealizowane, być może były zbyt kosztowne.

Kolejne plany zamówił Potocki za pośrednictwem Atanazego Raczyńskiego u słynnego niemieckiego architekta Karla Friedricha Schinkla. Zapoznał się on z planami architektów francuskich oraz z pomiarami zdjętymi w terenie przez swego ucznia, Ludwika Persiusa, i na tej podstawie, nie zmieniając radykalnie planu budowli stworzył zupełnie nową wizję świątyni. Szkic był gotów w 1823 r. Przewidywał dwupoziomowy kościół z podziemną kondygnacją przeznaczoną na mauzoleum rodu Potockich, w którą wkomponowana była przepływająca nieopodal Krzeszówka.

Budowę świątyni rozpoczęto w 1832 r., już według zmienionego przez Schinkla projektu: zrezygnowano z części podziemnej i skrócono kościół o jedno przęsło. Wkrótce jednak przerwano i te prace, gdyż zmarł Artur Potocki. Żona Zofia z Branickich skierowała całą swoją uwagę na przebudowę kaplicy Padniewskich przy katedrze wawelskiej na kaplicę grobową Potockich. Dopiero w 1840 r. prace wznowiono, a prowadził je niemiecki budowniczy Hoffbauer. Kościół poświęcono w 1844 r., lecz prace przy wyposażaniu jego wnętrza trwały do 1872 r.

Świątynia ta, jak twierdzą historycy architektury, jest jedną z najbardziej udanych w całej twórczości Schinkla. Wzniesiona została z cegły, na planie krzyża łacińskiego o krótkich ramionach mieszczących kaplice boczne, nad którymi znajdują się wieże. Ściany boczne przecinają wysokie, ostrołukowe okna wypełnione witrażami. Oryginalną i najbardziej interesującą częścią kościoła jest fasada obłożona precyzyjnie dopasowanymi płytami piaskowca. Wejście prowadzi przez potrójny ostrołukowy portyk. Nad nim znajdują się rzeźby czterech Ewangelistów, wykonane przez Ferdynanda Kuhna. Znaczny fragment górnej części fasady zajmuje okrągłe okno – rozeta – w dekoracyjnym obramieniu. Fasada zwieńczona jest szczytem z balustradą i wieżyczkami w narożach; pośrodku znajduje się rzeźba św. Michała Archanioła. Ważnymi elementami wystroju fasady są umieszczone po jej bokach herby fundatorów: Pilawa Potockich i Korczak Branickich.

Wnętrze wyposażone jest wieloma cennymi, wartymi uwagi dziełami sztuki. Tuż przy wejściu, w przedsionku wmurowane są trzy płaskorzeźby autorstwa Karola Ceptowskiego, ucznia duńskiego rzeźbiarza Bertela Thordvaldsena: Boże Narodzenie, Ukrzyżowanie i Wniebowstąpienie. W ołtarzu głównym umieszczono obraz włoskiego malarza Santi di Tito z 1596 r. przedstawiający Pokłon Trzech Króli, zakupiony przez Artura Potockiego w 1832 r. Również obraz w ołtarzu bocznym, w kaplicy po prawej stronie jest związany z Potockimi. Namalowany przez Leopolda Kupelwiesera przedstawia Matkę Bożą z Dzieciątkiem, siedzącą na tronie w otoczeniu świętych i aniołów. U Jej stóp klęczą fundatorzy świątyni –Zofia i Artur Potoccy. Interesujący jest też marmurowy nagrobek Sebastiana Lubomirskiego z leżącą postacią rycerza, znaleziony w jednym z krakowskich pałaców w połowie XIX w. i wmurowany w ścianę kaplicy. W kaplicy po lewej stronie, poświęconej Patronowi kościoła, znajduje się obraz przedstawiający św. Marcina oddającego połowę swojego płaszcza żebrakowi. W ścianę kaplicy wmurowano na zakończenie renowacji wnętrza świątyni w 2002 r. kamień pochodzący z grobu św. Marcina w Tours.

Tekst: B. Sanocka (2009)

Licencja CC-BY-SA 3.0