Leżąca u stóp Pienin Szczawnica swój uzdrowiskowy charakter zawdzięcza przede wszystkim wodom, które stosuje się w lecznictwie. Szczawy, od których nazwę wzięła sama miejscowość, są jednym z rodzajów wód mineralnych. Proces ich powstawania trwa setki lat i polega na ciągłej filtracji wody deszczowej przez kolejne warstwy geologiczne ziemi – źródeł cennych minerałów. Ich stopień zmineralizowania i oryginalny smak zależy głównie od składu chemicznego ziemi, przez którą przenika woda.

Pierwsze źródłowe wzmianki o istniejącej w tym miejscu wsi pochodzą z początku XV wieku. Układ przestrzenny dzisiejszego miasta został jednak ukształtowany kilka stuleci później. Pierwsze skromne zabudowania zdrojowe pojawiły się w Szczawnicy na początku XIX wieku i stanowiły zaczątek późniejszego uzdrowiska. Kluczowe w jego tworzeniu okazało się pojawienie się na tych terenach pochodzącej z Węgier ziemiańskiej rodziny Szalayów, która na początku lat trzydziestych XIX wieku zakupiła dobra szczawnickie. W 1839 roku rodzinny majątek objął Józef Szalay i przystąpił do intensywnej rozbudowy uzdrowiska. Wśród wielu obiektów zdrojowych, które powstały za czasów Józefa Szalaya i które w większości osobiście zaprojektował, wymienić można między innymi: kaplicę zdrojową (1844–1846), restaurację zakładową Malinowa (1845), wille: Szwajcarka (1852), Pod Bogarodzicą (1853), Holenderka (1855), Brat i Siostra (1860), Dom nad Zdrojami (1863), Pałac i Stara Kancelaria (1864), Batory czy dwie kryte galerie spacerowe. Duży wpływ na Szalaya i na jego sposób tworzenia uzdrowiska miały bliskie kontakty z prof. Józefa Dietlem, znanym lekarza i balneologiem, prezydentem Krakowa. W latach sześćdziesiątych XIX wieku, kiedy ostatecznie ukształtowała się zabudowa głównego placu Szczawnicy (obecnie pl. Dietla), Szalay ufundował obelisk upamiętniający zasługi profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego. Całości zdrojowej zabudowy dopełniały założone wówczas na gruntach leśnych dwa parki: Dolny (staraniem W. Dąbskiego) i Górny oraz altany wzniesione nad zdrojami (między innymi Walerii, Heleny). Pierwsze budynki powstałe przy udziale właściciela uzdrowiska nosiły cechy stylu klasycystycznego, w obiektach powstających później Szalay chętnie wprowadzał motywy „alpejskie”, wzbogacone bogatą drewnianą ornamentyką szczytów dachów, balustrad balkonów i werand.

Szczawnickie zdrojowisko pozostawało w rękach Szalayów do jego śmierci w 1876 roku, kiedy to zapisem w testamencie przekazał je Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Dość ograniczone fundusze Akademii, pochodzące głównie z darowizn, a także nienajlepszy sposób administrowania przyczyniły się do wyhamowania dynamicznego rozwoju uzdrowiska. Sztandarową inwestycją PAU była budowa pod kierunkiem budowniczego Stanisława Eliasza-Radzikowskiego Dworca Gościnnego (1875–1884).W budynku nazywanym z przekąsem „dworzyszczem” koncentrowało się kulturalne i towarzyskie życie uzdrowiska. Mieściło się w nim również atelier fotograficzne Awita Szuberta. Budynek spłonął w 1962 roku, a w latach 2008–2011 wybudowano jego nieco większą replikę.

Polska Akademia Umiejętności w 1909 roku sprzedała uzdrowisko hrabiemu Adamowi Stadnickiemu. Pod jego kuratelą rozpoczął się proces unowocześniania podupadłego nieco uzdrowiska. Pojawiły się nowe ujęcia szczaw, modernizowano przestarzałe urządzenia, wymieniano wyposażenie budynków zdrojowych, na przykład w pijalni, wznowiono badania naukowe nad składem wód. Wśród nowych inwestycji znalazły się elektrownia parowa, dworzec autobusowy, zakład hydropatyczny. Najważniejszą dla funkcjonowania uzdrowiska okazała się jednak budowa inhalatorium (1934–1936). W funkcjonalistycznym, dwupiętrowym gmachu po dziś dzień wykonywane są zabiegi lecznicze. Do ważnych budynków pochodzących z tego okresu zaliczyć można również dawną willę Pod Modrzewiami (obecnie Modrzewie Park Hotel).

Rozwój uzdrowiska przerwała druga wojna światowa, a po nacjonalizacji wprowadzono tu nowe standardy zarządzania. W krajobrazie miasta pojawiły się nowe budowle – sanatoria branżowe (między innymi: Hutnik, Górnik, Papiernik, Nauczyciel, Dzwonkówka), będące nową odpowiedzią na potrzeby komunistycznego społeczeństwa.

Od 2005 roku uzdrowisko w Szczawnicy należy do rodziny Mańkowskich – spadkobierców po Adamie Stadnickim. Od tego czasu na terenie Szczawnicy prowadzone są nowe projekty i inwestycje, między innymi odbudowa Domu nad Zdrojami, z pijalnią wód mineralnych, Holenderki, Szwajcarki, a także Dworca Gościnnego, renowacja kaplicy zdrojowej, współpraca przy rewitalizacji Parku Dolnego i Górnego oraz utworzenie Muzeum Uzdrowiska.

Autor: Paulina Kasprzycka, Małopolski Instytut Kultury w Krakowie (2017)

CZYTAJ WIĘCEJ

Licencja CC-BY-SA 3.0