28 lipca 1914 roku wybuchła I wojna światowa. Pierwszy rok jej trwania w Galicji Zachodniej zaznaczył się jako nieprzerwane pasmo walk pomiędzy armiami rosyjską i austro-węgierską. W listopadzie 1914 roku front zbliżył się pod sam Kraków, Rosjanie zajęli okolice Wieliczki, toczyły się boje na linii Bochnia–Tarnów, w okolicach Limanowej, Nowego Sącza, Tuchowa. W maju 1915 roku prowadzona dotąd wojna pozycyjna została przełamana przez armię austriacką zaplanowanym, decydującym atakiem w okolicach Gorlic. Zaciekłe walki przyniosły setki tysięcy ofiar. Kiedy front przesunął się dalej na Wschód w czerwcu 1915 roku, w Wiedniu zapadła decyzja o konieczności budowy cmentarzy dla pośpiesznie chowanych poległych. 3 listopada 1915 roku powołano IX Wydział Grobów Wojennych (Kriegsgräberabteilung). Obejmował on wszystkie miejsca walk armii austro-węgierskiej od Serbii poprzez Dolomity włoskie i tereny nad rzeką Piawą, Wołyń, po Karpaty Wschodnie. Galicję podzielono na trzy strefy, jedną z nich stał się krakowski Oddział Grobów Wojennych. Ten z kolei podzielono na dziesięć okręgów cmentarnych.

CMENTARZ WOJSKOWY NR 192 W LUBINCE, fot. P. Knaś (MIK, 2013) CC BY SA 3.0

Zadaniem wydziału i poszczególnych oddziałów było pochowanie poległych oraz uczczenie ich pamięci poprzez budowę całych kompleksów cmentarnych, na których wszyscy – bez względu na przynależność do armii – mieli być traktowani jako bohaterowie. Był to ewenement w dziejach ludzkości, choć po raz pierwszy z podobnym traktowaniem poległych żołnierzy można się chyba spotkać po wojnie secesyjnej w Stanach Zjednoczonych.

Dowódcą krakowskiego Oddziału Grobów Wojennych został, wówczas kapitan, Rudolf Broch, sprawny organizator i esteta, który umiejętnie dobierał sobie utalentowanych współpracowników spośród projektantów, architektów, malarzy, rysowników i rzeźbiarzy, a także inżynierów budownictwa, fotografów, ogrodników i rzemieślników. Organizowano konkursy wewnętrzne na najlepszy projekt, a także na poszczególne elementy wystroju cmentarza. Pozyskiwano grunty pod budowę, organizowano materiały – kupując bądź też przyjmując darowizny, ekshumowano zwłoki, ewidencjonowano je, zmagano się z niewielkim budżetem i szybko upływającym czasem. W rezultacie pod nadzorem Brocha powstały cmentarze o wysokim poziomie artystycznym, wybudowane w rekordowym tempie dwóch lat.

Spośród ponad 300 cmentarzy znajdujących się obecnie w granicach administracyjnych Małopolski postanowiliśmy pokazać Państwu dwa, o odmiennych wyrazach artystycznych.

Cmentarz nr 192 w Lubince (VI Okręg Cmentarny Tarnów) upamiętnia krwawe walki toczące się w okolicach Łowczówka od grudnia 1914 do lutego 1915 i w maju 1915 roku. Pochowano tu 675 żołnierzy, w przypadku połowy z nich udało się ustalić nazwiska. Cmentarz zaprojektował Gustav Rossmann, niemiecki architekt, uczeń słynnego wiedeńskiego projektanta, Ottona Wagnera – nietypowo dla tego okręgu, gdyż architektem odpowiedzialnym był tu Heinrich Scholz. W części centralnej cmentarza znajduje się neorenesansowa kaplica kryta gontem z wieżyczką na sygnaturkę, zaprojektowana na planie kwadratu. Otwarte z czterech stron, niczym pawilon, wnętrze kaplicy ukazuje stół ołtarzowy z ustawionym na nim pokaźnym krzyżem. Poniżej w antependium widnieje symboliczna inskrypcja w języku niemieckim. Nagrobki najczęściej stanowią betonowe stele, na których lica nałożono żeliwne krzyże maltańskie lub dwuramienne, różnicując w ten sposób przynależność poległych do armii austro-węgierskiej lub rosyjskiej. Dziś cmentarz otacza gęsty las, na jego tle ledwie można dostrzec delikatne w formie ogrodzenie, które nie pozwala jednak żywiołowi lasu wedrzeć się na teren miejsca wiecznego spoczywania.

Autor: Joanna Nowostawska-Gyalókay, Małopolski Instytut Kultury w Krakowie (2014)

Licencja CC-BY-SA 3.0